वाघ म्हणजे जंगलातील सामर्थ्यशाली शिकारी प्राणी. जैवविविधतेच्या अन्नसाखळीतील हा महत्त्वाचा घटक आहे. सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमध्ये वाघांच्या अस्तित्वाचे महत्त्व आणि त्यांची स्थिती याबद्दलची चिंतेची बाब आता अधिकच गंभीर बनली आहे. त्यांचे अस्तित्व वाचवण्यासाठी समवयस्कांच्या सहयोगाची आवश्यकता आहे. सावंतवाडी तालुक्यातील दाभिल सरमळे येथील डोंगरात एक वाघिणीचा मृतदेह आढळला होता. या घटनेने जंगल आणि वन्यजीव संरक्षण क्षेत्रात चिंता निर्माण केली आहे. त्यामुळे, वाघांच्या अस्तित्वाचा आणि संरक्षणाचा मुद्दा आणखी गंभीर झाला आहे.
सह्याद्रीच्या डोंगरात वाघांचा नैसर्गिक अधिवास असला तरी, अनेक पर्यावरणीय आणि मानवजन्य कारणांनी त्यांच्या अस्तित्वाला धोका निर्माण झाला आहे. सह्याद्रीतील जंगलात वाघांचे अस्तित्व आता तग धरून आहे, मात्र त्यांच्या क्षेत्रीय सीमा वाढविण्याच्या प्रयत्नांची आणि संसाधनांच्या कमी पडण्याच्या परिस्थितींचा परिणाम त्यांच्यावर होतो आहे. मुळात पश्चिम घाटात येणाऱ्या या सह्याद्रीच्या पट्ट्यात वाघाचे अस्तित्व नसल्याचे वनविभागाकडून वारंवार सांगण्यात येत होते. गिरीश पंजाबी सारख्या पर्यावरण प्रेमींनी या भागात सर्वेक्षण
करून सावंतवाडी दोडामार्ग पट्ट्यात 22 वाघांचे अस्तित्व असल्याचे नमूद केले होते. परंतु वनविभाग हा दावा खोडून काढत होता. त्यामुळे आवाज फाउंडेशनचे टॅलेंट दयानंद यांनी उच्च न्यायालयात 2013 मध्ये आंबोली ते मांगेली दोडामार्ग चा पट्टा टायगर कॉरिडॉर जाहीर करण्यासाठी याचिका दाखल केली होती, तर केंद्र सरकारने नेमलेल्या माधव गाडगीळ समितीने दोडामार्ग, सावंतवाडी, कुडाळ, कणकवली, वैभववाडी हे तालुके इकोसेन्सेटिव्ह झोन म्हणून जाहीर करण्याची शिफारस केली होती. परंतु याला विरोध झाला. त्यानंतर केंद्र सरकारने नेमलेल्या कस्तुरीरंगन समितीने दोडामार्ग तालुका वगळून सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील सात तालुक्यातील 192 गावे इकोसेन्सेटिव्ह झोन म्हणून शिफारस केली होती. परंतु या संदर्भात अद्याप निर्णय झाला नाही. यादरम्यान गतवष दोडामार्ग कुंभवडे येथे पट्टेरी वाघ आढळला होता. तर त्यानंतर वनविभाग आणि डेहराडून येथील संस्था यांनी केलेल्या सर्वेक्षणात आठ पट्टेरी वाघ आढळले होते. त्यात पाच मादी आणि तीन नर वाघांचा समावेश होता. त्यामुळे अधिकृतरित्या वनविभागाकडून पहिल्यांदाच वाघाच्या अस्तित्वाची मान्यता देण्यात आली. परंतु सरमळे दाबिल येथील जलकुंडात मृत पावलेल्या वाघामुळे या वाघांच्या संरक्षणाचा मुद्दा पुढे आला आहे. तर आतापर्यंत आभासी वाटणाऱ्या वांघाबाबत वाघाच्या अस्तित्वाचा ठोस पुरावा या मृत वाघामुळे जनतेसमोर आला आहे.
सह्याद्रीतील जंगलात वाघांचा अधिवास अनेक कारणांनी संकटात सापडला आहे. शिकार, जंगलतोड, पर्यावरणीय बदल आणि मानवी हस्तक्षेप यामुळे वाघांच्या अस्तित्वावर बारीक परिणाम होत आहे. वाघांच्या अस्तित्वाला या प्रकारच्या संकटांची भयंकर छाया आहे, जी त्यांचा संप्रेषण दुरुस्त करत आहे. त्याचबरोबर विकासकामांमुळे त्यांच्या जीवनावर होणारा हल्ला आणि पर्यावरणीय संसाधनांची घट होणे यामुळे त्यांच्या अस्तित्वासाठी संघर्ष सुरू आहे.
सह्याद्रीसारख्या भागात वाघांचे आवास शहरीकरण आणि इतर विकासकामांमुळे कमी होत आहेत. विकास कामांच्या सुरूवातीस जंगलतोड, कच्च्या मार्गांची निर्मिती आणि इतर बड्या प्रकल्पांमुळे वाघांच्या जलद गतीने वाढणाऱ्या क्षेत्राला मोठे धोके निर्माण होतात. या प्रकारे वाघांचा ठिकाण ओळखणे आणि पळवण्याची क्षमता कमी होते.
वाघांच्या संरक्षणासाठी वनविभागाला सक्रिय भूमिका निभावणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. वाघांच्या हालचालींची आणि परिस्थितीची सखोल तपासणी करणे आवश्यक आहे. त्याचबरोबर त्यांच्या जीवनाचा अभ्यास करणे, संरक्षण ठेवणे आणि जिवंत असलेल्या वाघांच्या सुरक्षेसाठी विविध उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.
वाघांच्या संरक्षकतेसाठी शिकार रोखणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. वनविभागाने शिकारी रोखण्यासाठी कठोर पावले उचलणे आवश्यक आहे. शिकारी पकडण्यासाठी कडक कायदेशीर कारवाई, गुप्तचर प्रणालींचा वापर आणि जागरूकता निर्माण करणे हे आवश्यक आहे.
जंगलातील अवांछनीय हस्तक्षेप रोखण्यासाठी वनविभागाने त्वरित उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. वाघांच्या निवासस्थानांचे संरक्षण करण्यासाठी, सर्व विकास प्रकल्पांची समालोचना करणे आवश्यक आहे. वाघांचे नैसर्गिक अधिवास राखणे आणि शिकार रोखणे हे वनविभागाच्या मुख्य कार्यांमध्ये समाविष्ट असावे.
वाघांच्या संरक्षणामध्ये पर्यावरण अभ्यासकांची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. पर्यावरण अभ्यासकांनी वाघांच्या संख्येचा, त्यांच्या हालचालींचा आणि आदान-प्रदानांचा शोध घेतल्यास संरक्षणासाठी अधिक उपयुक्त सूचना तयार करू शकतात. वाघांचा अधिवास गहिरा आणि वाघांचे अस्तित्व वाढविण्यासाठी तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन आवश्यक आहे.
वाघांच्या अधिवासाचे संवर्धन करत असताना त्यांचा संप्रेषण योग्य अभ्यास करणे आवश्यक आहे. पर्यावरण अभ्यासकांनी वाघांच्या सुरक्षेसाठी स्थिरतेने डेटा संकलन, शिकार प्रतिबंध आणि आदान-प्रदानाची वेळोवेळी तपासणी करणे गरजेचे आहे.
स्थानिक नागरिकांसाठी वाघांची सुरक्षा एक अत्यंत जिव्हाळ्याची बाब आहे. त्यांना योग्य मार्गदर्शन, जागरूकता आणि वनविभागाशी सहकार्य करणे आवश्यक आहे. स्थानिक नागरिकांनी वाघांच्या नैसर्गिक अधिवासाची सुरक्षा करणारे आणि शिकारीला विरोध करणारे लोक म्हणून भूमिका निभावणे खूप महत्त्वाचे आहे.
शिकार रोखण्यासाठी स्थानिक नागरिकांनी वनविभागाची मदत करून त्या भागातील अवैध शिकारावर नियंत्रण ठेवणे अत्यंत आवश्यक आहे. स्थानिक लोकांच्या सहकार्याने, वाघांच्या सुरक्षा आणि मानवी हस्तक्षेप कमी करण्यास मदत होईल.
स्थानिक नागरिकांमध्ये जनजागृती निर्माण करणे महत्त्वाचे आहे. वाघांचे जीवन आणि त्यांचे संरक्षण यांच्या महत्वाबद्दल नागरिकांना शिकवणे आवश्यक आहे. त्यांना वाघांच्या संरक्षणासाठी सरकार, वनविभाग आणि पर्यावरणीय संस्था यांच्या सहभागाबद्दल अधिक माहिती देणे गरजेचे आहे.
वाघांच्या संरक्षणासाठी कायद्याची कडक अंमलबजावणी आवश्यक आहे. वन्यजीव संरक्षण कायद्याचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कठोर कारवाई केली पाहिजे. शिकारी आणि जंगलतोड करणाऱ्यांसाठी कडक दंड किंवा कारावासाची शिफारस केली जाऊ शकते. यासंदर्भात उच्च न्यायालयाच्या आदेशानुसार वनविभागाने जंगलतोड रोखण्यासाठी टास्क फोर्स नेमला आहे. हा विभाग वृक्षतोडीवर नियंत्रण ठेवणार आहे. दोडामार्ग संपूर्ण तालुका आणि सावंतवाडी तालुक्यातील तेरा गावांमध्ये हा टास्क फोर्स जंगलतोडीवर नियंत्रण ठेवणार आहे. विशेषता हा भाग टायगर कॉरिडॉरमध्ये येतो. त्यामुळे उच्च न्यायालयाने हे आदेश दिले होते.
वाघांच्या सुरक्षा आणि वनीकरणासाठी कायद्याची कडक अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे. वनविभाग आणि स्थानिक प्रशासनांनी वन्यजीवांच्या संरक्षणासाठी तातडीने कठोर उपाययोजना केल्या पाहिजेत.
वाघांच्या संरक्षणासाठी सरकार व संस्थात्मक स्तरावर एकजूट होणे गरजेचे आहे. पर्यावरण संघटनांनी वाघांच्या संरक्षणासाठी योजना तयार करणे, शिकारीविरोधी करार स्थापित करणे आणि संरक्षणाच्या मुद्द्यावर जनजागृती निर्माण करणे आवश्यक आहे.
वाघांच्या संरक्षणासाठी भविष्यात अनेक आव्हाने असणार आहेत. शिकार, जंगलतोड, पर्यावरणीय संकटे आणि मानवी हस्तक्षेप हे वाघांच्या संरक्षणात येणारे मुख्य अडथळे ठरू शकतात. यावर उपाययोजना शोधण्यास वनविभाग, पर्यावरण अभ्यासक, स्थानिक नागरिक आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांना एकत्रितपणे काम करणे आवश्यक आहे.
वाघांचे संरक्षण हे आपल्या भविष्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यांच्या संरक्षित अधिवासाचे रक्षण करण्यासाठी कठोर कायदेशीर उपाय, जागरूकता वाढवणे आणि स्थानिक नागरिकांचे योगदान आवश्यक आहे. वाघांच्या सुरक्षिततेच्या बाबतीत सर्व पातळ्यांवर प्रयत्न करून त्यांचे अस्तित्व वाचवणे ही एक अत्यंत आवश्यक गोष्ट आहे.
वाघांच्या संरक्षणाच्या या आव्हानावर मात करण्यासाठी सरकार, वनविभाग, पर्यावरण अभ्यासक, आणि स्थानिक नागरिकांनी एकत्रितपणे प्रयत्न केले पाहिजेत. सह्याद्रीतील वाघांचे भविष्य सुरक्षित ठेवण्यासाठी आणि त्यांच्या अस्तित्वाचे रक्षण करण्यासाठी संयुक्त प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. उपवन संरक्षक नवकिशोर रेड्डी यांनी वाघाच्या संरक्षणासंदर्भात वनविभाग विविध उपायोजना राबवत आहे, या अंतर्गत वनखात्याची पथके रात्रीच्या वेळी गस्त घालणार आहेत, त्याशिवाय सीसीटीव्ही कॅमेरे बसवण्यात येणार आहेत, यातून वाघांच्या हालचालीवर देखरेख ठेवण्यात येणार असल्याचे सांगितले.
-विजय देसाई, सावंतवाडी
94047 40698